1956 yılında bilim dünyası yeni bir hipotezle karşılaşmıştı Sapir Whorf Hipotezi adı verilen bu teorinin Escort Bayan önermesi ayrıntılandırıp anlaşılmasına kıyasla çok daha kolaydı Sözcükler bizim dünyayı nasıl algıladığımız üzerinde tesirlidir Her lisanın kendi içinde farklı bir mantığı ve algılama biçimi bulunur Biz de dünyayı anlamak için Bayan escort sözcükler aracılığıyla düşünür ve dünyayı anlarız
Aslında lisanın kaynağı ve fikir ile etkileşimi konusu çok uzun vakittir insanlığın üstüne baş yorduğu bir başlık Plato’dan bu yana düşüncenin karakteristiği ve sözlerin Escort tesiri tartışılıyor Daha evvel niyetin iç konuşma olduğunu ve bize iç konuşmada makul gelen şeylerin fikir haline geldiği savunulmuştur Sapir Whorf görüşü ise lisanın kanıyı belirlediğini öne sürer
Teoriyi bir dilbilimci olmadığımız için daha net daha anlaşılır kılmak ismine örneklerle açıklayalım
İlk örneğimiz Ursula K Le Guin’in Mülksüzler eserinden gelsin Yapıtta Odo isimli anarşist bayan önderi takip edenler Pravca isimli bir lisan konuşurlar Mülkiyet hakkının olmadığı bu toplumda mülkiyeti söz eden iyelik ekleri de bulunmamaktadır Bunu Türkçe olarak şöyle örneklendirebiliriz Burası benim konutum demezler Ben bu evdeyim derler Böylelikle konut kendilerine ilişkin olmaz konutta yaşayanın kendileri olduğunu söylerler
Bir öteki örneğimiz ise Arrival filmi Uzaylıların bir gün dünyamıza gelmesi üzere klasik bir husustan yola çıkan sinema aslında bol ödüllü bir uzun kıssa olan Story of Your Life’tan ilham alıyor Sinemada uzaylılar gelir gelmez çatlamalar patlamalar başlamıyor çok daha kolay bir soru karşımıza çıkıyor Uzaylılarla nasıl bağlantıya geçeceğiz ?
Dil dünyayı nasıl gördüğümüzü tesirler mi
Bu hipoteze nazaran beşerler dünyayı olduğu formuyla algılamazlar Ana lisanları onlara ne sunuyorsa o formda algılarlar Sözcüklerin kullanımından lisandan lisana değişen farklı bağlamlarından ötürü objektif gerçeği dillendirirken farklı sözcükler kullanırlar Buna en çok verilen örnekler ortasında renk algısı ve Eskimo lisanları bulunur Yani lisanlar ortak gerçeği değil şuur süzgecinden geçip şekillendirilmiş gerçek yansımasını aktarır Birebir gökyüzüne bakan iki farklı kültürden beşerden birinin gökyüzünü açık mavi başkasının yeşilimsi bir oburunun mavi olarak tanımlaması buna örnek gösterilir
Avustralya’da yaşayan Guugu Ymithirr adlı bir aborjin kabilesinde bizim için çok olağan gelen sağ sol ön ve art üzere kavramlar yok Yüzü doğuya dönük bir kişi soluna geçmenizi istiyorsa size Kuzeyime geçer misin diyor Artık bizim beynimiz bu türlü bir durumda karışacaktır durup istikamet bulmaya çalışmamız gerekir Aborjinler ise içsel bir pusula geliştirmiştir Bizim solumuzu bulduğumuz rahatlıkla kuzeylerini bulabilirler Lisan ile fikir etkileştiği için beşerler kendileri üzerinden solum değil içselleştirdikleri istikamet algısından kuzeyim yola çıkarak cümle kurmaktadırlar
Sözcüklerin cinsiyeti olan lisanlarda de örnekler çok
Pek çok lisanda Türkçede alışkın olmadığımız formda nesnelerin de cinsiyeti vardır Avrupa lisanları bu bahiste en net örnektir Her lisanda olan bir sözcük olan anahtar sözcüğünü ele alalım Almancada anahtar erildir ve onu tanımlayan sıfatlar çoklukla sert ağır üzere sıfatlardır İspanyolcada ise anahtar dişildir ve şirin parlak üzere sıfatlarla tanımlanır Tıpkı objeden bahsetmemize karşın lisana nazaran sıfatlar ve anahtar algısı farklı olmaktadır Bu algı farkına dilbilimsel izafiyet de denir
Peki bu örneği görmek için yalnızca dişillik erillik üzerinden mi gidebiliriz Hayır Örneğin Geert Holfstede’in çalışmalarına nazaran Türkiye’de aile bağları bizim için çok daha değerlidir Bu yüzden de enişte hala teyze enişte amca hatta elti , görümce üzere sözcüklerimiz vardır İngilizcede ise yalnızca uncle ve aunt vardır Hatta yıllarca Örümcek Adam çevirilerinde bizim dilsel algımızdan kaynaklı olarak Aunt May’in çevirisi May Hala biçiminde yapılmıştır fakat aslında May Peter Parker’in yengesidir Ben Amca Ben Parker ile Peter Parker ortasında kan bağı vardır
Bir öteki örnek ise misal lisan yapısına ve görünüşte daha emsal kültüre sahip toplumlardan gelsin İngilizce ya da İsveççe üzere lisanlarda olay müddetini mesafelerüzerinden tanımlıyorlar Görece emsal kültüre sahip Yunanca ve İspanyolca ise fizikî boyutlar üzerinden tanımlama yapıyor Yani diyelim ki Webtekno ofisinde çok uluslu bir parti yaptık İspanyol ve İngiliz arkadaşlarımız da geldi İspanyol arkadaşımız büyük bir parti derken İngiliz arkadaşımız ise uzun bir parti yaptığımızı söz ediyor
Bunlar kültürün tesiri olabilir mi
Eğer üstteki soru sizin de birinci sorduğunuz soruysa hayli doğru bir noktaya parmak bastınız demektir Çünkü hipoteze yöneltilen tenkitlerde de birinci sorulan soru buydu Bilimde Sen benim hipotezime laf edemezsin bir kere diye çıkış yapma falan olmadığı için onun yerine gidip kültürün tesirini izole edecek deneyler yapıldı Bu mevzudaki deneylerden biri vakit algısının yatay olduğu sayı doğrusu üzere 0 artık dersek negatif sayılar tarafında geçmiş olumlu sayılar tarafında gelecek kalıyor lisanları konuşan insanlardan Brad Pitt’in farklı fotoğraflarını yaşa nazaran sıralamasının istendiği deney Doğal olarak Brad Pitt’in genç fotoğraflarını sola yaşlı fotoğraflarını ise sağa koyan iştirakçiler araştırmacıları şaşırtmamış Misal çalışma Jet Li fotoğrafları ile zaman algısının dikey olduğu Mandarince konuşan beşerlerle yapıldığında ise fotoğrafları üst üste en üstte en yaşlı fotoğraf olacak biçimde sıralıyorlar Arapça konuşan iştirakçiler nasıl sıralamış pekala Evet sağdan sola zira onlara nazaran gelecek algısı sağdan sola gerçek
Deney iştirakçileri farklı lisanlar öğrendiklerinde ise vakit algıları da aslında değişiyor Mandarince öğrenen bireyler artık dikey vakit çizgisi kavramına da hakim oluyor ve bu kavramla ilgili soruları da çok rahat cevaplandırabiliyorlar Arrival filminde ise uzaylılar cümleleri bir döngü halinde yuvarlaklar olarak kuruyorlar bunu anlayabildiğinde baş karakterimizin de vakit algısı değişiyor
Peki bu hipotezi bizi farklı sorulara götürebilir mi
Tamam geçmişten günümüze bu tartışmaya değindik Aslında bu yazıda bile Türkçe yazdığımız için Türkçe düşünerek bir kurgu kullandık Örneğin ne başta hipotezi açıkladıktan sonra en geçmişten Plato’dan bahsedip 2017 yılındaki Arrival sinemasına kadar geldik Bir de geleceğe bakarak yazıyı sonlandıralım bizler için de küçük bir niyet deneyi olsun
Dilimizdeki vakit algısını kodlama ile aktarmak mümkün müdür Diyelim ki bir yapay zeka oluşturduk bu yapay zeka zamanı hangi formda anlayacaktır İleride lisan ile kanıyı şekillendirme gayesiyle yapay zeka insan algısını algoritmalara dökerek otomatik reklam kampanyaları ile insanları yönlendirebilir mi
Bir de ufak izleme listesi yapalım da tam olsun
- Arrival : Yazıda da örnekler verdiğimiz etkileyici bir bilim kurgu filmi
- Gyakusatsu Kikan : John Paul diye bir karakterin, sözcükleri ve hitabet gücünü kullanarak yaptığı manipülasyonla yoksul ülkelerde çıkardığı iç savaşları ve onu durdurmaya çalışan duygusuz askerleri ele alır.
- Pontypool : Korku/zombi sineması olan Pontypool, bir kapitalist sistem eleştirisi olsa da sözcüklerin kanıyı etkileme gücünü, sözlerle bulaşan bir zombi virüsü olarak aktarır. Zombi sinemalarının The Man From Earth’üdür.
